Ustawa o ochronie sygnalistów została ogłoszona w Dzienniku Ustaw. Co to oznacza dla pracowników i pracodawców? O co dokładnie chodzi z ochroną sygnalistów i jakie zgłoszenia zostały objęte ochroną?
W czerwcu 2024 roku prezydent RP podpisał przełomową ustawę o ochronie sygnalistów, wprowadzającą nowe standardy w zakresie zgłaszania naruszeń prawa w Polsce. Ta długo oczekiwana regulacja ma na celu stworzenie bezpiecznego i skutecznego systemu dla osób, które decydują się ujawnić nieprawidłowości w miejscach pracy oraz innych organizacjach. Nowe przepisy, zgodne z unijną dyrektywą, mają na celu ochronę sygnalistów przed represjami i odwetem, jednocześnie promując kulturę transparentności i odpowiedzialności w sektorze publicznym oraz prywatnym. Wprowadzenie tej ustawy stanowi ważny krok w kierunku zwiększenia zaufania społecznego do instytucji oraz poprawy funkcjonowania zarówno firm, jak i instytucji publicznych.
Sygnaliści – o co chodzi z ustawą o sygnalistach?
Główne założenia i motywy ustawy o sygnalistach mają na celu ochronę osób zgłaszających naruszenia prawa oraz promowanie kultury transparentności i odpowiedzialności w organizacjach. Ustawa ma za zadanie stworzyć bezpieczne i skuteczne mechanizmy zgłaszania nieprawidłowości, jednocześnie chroniąc sygnalistów przed represjami i odwetem. Oznacza to, że nie mogą być podejmowane działania odwetowe na sygnalistach.
Przede wszystkim ustawa nakłada obowiązek ustanowienia wewnętrznych procedur zgłaszania naruszeń w organizacjach publicznych oraz prywatnych zatrudniających powyżej określonej liczby pracowników. Firmy mogą zapewnić anonimowość sygnalistom oraz bezpieczeństwo danych osobowych. Ustawa wprowadza również obowiązek informowania pracowników o dostępnych kanałach zgłaszania naruszeń oraz przeszkolenia odpowiednich osób odpowiedzialnych za odbiór zgłoszeń i ich weryfikację. Konieczne są także informacje o zewnętrznych kanałach zgłoszenia lub ujawnienia publicznego (do odpowiednich organów państwa, którymi w tym wypadku jest Rzecznik Praw Obywatelskich lub w mediach).
Motywem wprowadzenia ustawy jest przede wszystkim ochrona interesu publicznego poprzez wczesne wykrywanie i eliminowanie naruszeń prawa, takich jak korupcja, oszustwa finansowe, naruszenia praw pracowniczych, bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony środowiska oraz innych przepisów. Sygnaliści, mając zapewnioną ochronę prawną, są bardziej skłonni do zgłaszania nieprawidłowości, co przyczynia się do lepszego funkcjonowania organizacji oraz zwiększa zaufanie społeczne do instytucji publicznych i prywatnych. Jednocześnie ustawa przewiduje odszkodowanie nie niższe niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie w przypadku, gdy sygnalista padnie ofiarą działań odwetowych – niezależnie od tego czy dokonał zgłoszeń zewnętrznych czy wewnętrznych.
Ustawa o ochronie osób zgłaszających naruszenia praw ma również na celu zharmonizowanie krajowych przepisów z unijną dyrektywą dotyczącą ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii, co zapewnia spójne standardy ochrony sygnalistów na terenie całej Unii Europejskiej. Dzięki temu, sygnaliści w Polsce mają takie same prawa i ochronę jak w innych krajach członkowskich, co zwiększa poczucie bezpieczeństwa i pewności w zgłaszaniu nieprawidłowości.
Sygnaliści 2024 – historia implementacji unijnej dyrektywy
- Przyjęcie dyrektywy przez Unię Europejską
Dyrektywa 2019/1937, znana jako Dyrektywa o ochronie sygnalistów, została przyjęta przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej w październiku 2019 roku. Celem dyrektywy było ustanowienie wspólnych standardów ochrony dla osób zgłaszających naruszenia prawa Unii w różnych dziedzinach, takich jak zamówienia publiczne, usługi finansowe, zapobieganie praniu pieniędzy, ochrona środowiska, zdrowie publiczne oraz ochrona konsumentów.
- Dostosowanie krajowego prawa
Polska, jako państwo członkowskie Unii Europejskiej, miała obowiązek dostosowania swojego prawa do wymogów dyrektywy. Proces ten rozpoczął się od przygotowania odpowiednich aktów prawnych, które miały na celu wdrożenie przepisów dyrektywy do polskiego porządku prawnego. Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, we współpracy z innymi resortami oraz organizacjami społecznymi, przygotowało projekt ustawy o ochronie sygnalistów.
- Konsultacje społeczne i międzyresortowe
Projekt ustawy przeszedł przez fazę konsultacji społecznych i międzyresortowych, podczas których zbierano opinie od różnych interesariuszy, takich jak organizacje pracodawców, związki zawodowe, organizacje pozarządowe oraz eksperci prawni. Celem tych konsultacji było zapewnienie, że nowe przepisy będą skuteczne, praktyczne i zgodne z potrzebami rynku pracy oraz interesem publicznym.
- Prace legislacyjne
Po zakończeniu konsultacji projekt ustawy trafił do Sejmu, gdzie przeszedł przez kolejne etapy procesu legislacyjnego. W trakcie prac w parlamencie projekt ustawy mógł być poddawany dalszym zmianom i poprawkom, zgodnie z procedurą legislacyjną. Debaty parlamentarne i prace w komisjach sejmowych miały na celu dopracowanie przepisów i uwzględnienie uwag zgłaszanych przez posłów oraz ekspertów.
- Przyjęcie i publikacja ustawy
Po uchwaleniu ustawy przez Sejm i Senat ustawa została podpisana przez Prezydenta i opublikowana w Dzienniku Ustaw. Ustawa określała nowe obowiązki dla pracodawców, zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym, w zakresie tworzenia procedur zgłaszania naruszeń oraz ochrony sygnalistów przed represjami.
Sygnaliści: ustawa – Prezydent podpisał zmiany wprowadzone przez Senat
Opracowanie wspólnej procedury zgłoszeń wewnętrznych i zapewnienie zgodności wykonywanych czynności to jedna z podstawowych kwestii poruszanych w ustawie. Jednak na podpis Prezydenta musieliśmy chwilę zaczekać, ponieważ na drodze do szybkiej implementacji stanęła między innymi pandemia czy wojna w Ukrainie. Jednocześnie dostosowanie unijnych wytycznych do polskiego porządku prawnego również wymagało sporo czasu i licznych zmian w treści projektów ustawy. Szczególnie że konieczne było także opracowanie przepisów karnych dla przypadków gdy były podejmowane działania odwetowe nie tylko w chwili dokonania zgłoszenia, ale także po nim.
Sejm przyjął w pierwszej połowie 2024 roku projekt, który w kolejnym etapie prac legislacyjnych trafił do Senatu. Jak się jednak okazało, Senat wprowadził jedną znaczącą poprawkę. Wyłączone z ustawy zostało naruszenie prawa pracy.
W toku prac nad ustawą w Senacie z ustawy z katalogu obszarów, w ramach których będzie można dokonać zgłoszenia naruszeń, wykreślone zostało prawo pracy. Sejm na obradach 14 czerwca przegłosował ustawę w kształcie zaproponowanym przez Senat. To oznacza, że ochronie nie będą podlegać takie kwestie, jak np. mobbing, molestowanie seksualne w miejscu pracy, wstrzymywanie przez pracodawcę wynagrodzeń czy zmuszanie pracownic i pracowników do bezpłatnych nadgodzin. Ze zmianami wprowadzonymi przez Senat nie zgadzają się związki zawodowe oraz organizacje społeczne, m.in. Fundacja im. Stefana Batorego, Fundacja Instytut Spraw Publicznych czy Helsińska Fundacja Praw Człowieka – Gov.pl
Mimo tych kontrowersji Prezydent Andrzej Duda podpisał ustawę o ochronie sygnalistów, co oznacza, że wejdzie ona w życie jeszcze w tym roku:
19 czerwca Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda podpisał ustawę o ochronie sygnalistów. Implementuje ona dyrektywę Parlamentu i Rady UE w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenie prawa Unii. Ustawa wchodzi w życie po upływie 3 miesięcy od ogłoszenia – gov.pl
Sygnaliści a Prawo pracy – powody i konsekwencje usunięcia Prawa pracy
Powody wyłączenia prawa pracy z ustawy o ochronie sygnalistów:
- specyfika prawa pracy – Prawo pracy już zawiera pewne mechanizmy ochrony pracowników, takie jak przepisy dotyczące zgłaszania mobbingu, dyskryminacji, czy innych naruszeń. Włączenie tych przepisów do nowej ustawy mogłoby prowadzić do dublowania regulacji i komplikacji w ich stosowaniu,
- skuteczność istniejących regulacji – uznano, że obecne przepisy prawa pracy są wystarczające do ochrony pracowników zgłaszających naruszenia w ramach stosunków pracy. Przepisy Kodeksu pracy oraz inne akty prawne już oferują mechanizmy zgłaszania i ochrony przed represjami,
- odrębność regulacji – wyłączenie prawa pracy miało na celu utrzymanie przejrzystości i spójności regulacji. Włączenie wszystkich możliwych aspektów mogłoby utrudnić zrozumienie i egzekwowanie ustawy.
Skutki wyłączenia prawa pracy dla pracowników:
- ograniczona ochrona sygnalistów w zakresie prawa pracy – wyłączenie prawa pracy z ustawy może prowadzić do sytuacji, w której pracownicy zgłaszający naruszenia prawa pracy nie będą korzystać z dodatkowej ochrony przewidzianej dla sygnalistów. To może zniechęcać pracowników do zgłaszania naruszeń, obawiając się możliwych konsekwencji ze strony pracodawcy,
- konieczność korzystania z istniejących mechanizmów – pracownicy będą musieli polegać na istniejących przepisach prawa pracy, które mogą nie być tak kompleksowe ani nie oferować takiej samej ochrony jak przepisy dedykowane sygnalistom. Może to oznaczać konieczność korzystania z dłuższych i bardziej skomplikowanych procedur zgłaszania i dochodzenia swoich praw,
- potencjalne luki w ochronie – przepisy prawa pracy mogą nie obejmować wszystkich sytuacji, które mogłyby być chronione w ramach ustawy o sygnalistach. To może prowadzić do luk w ochronie pracowników zgłaszających naruszenia, szczególnie w przypadkach, które nie są jednoznacznie uregulowane przez Kodeks pracy,
- wymagania dla pracodawców – pracodawcy będą musieli utrzymywać oddzielne procedury dla zgłaszania naruszeń prawa pracy oraz naruszeń innych przepisów objętych ustawą o ochronie sygnalistów. To może prowadzić do dodatkowych wymagań administracyjnych i proceduralnych, co nie zawsze jest korzystne ani dla pracodawców, ani dla pracowników.
Sygnaliści – od kiedy?
Znamy już szczegóły ustawy. Od kiedy wejdzie ustawa o sygnalistach? Wraz z nowym projektem ustawy został wydłużony czas vacatio legis z jednego do trzech miesięcy dla podmiotów prywatnych w kwestii wprowadzenia wewnętrznych kanałów zgłaszania oraz opracowania procedur, których zadaniem będzie ujednolicenie działań, gdy pracodawca otrzyma informację o naruszeniu prawa. Oznacza to, że zapisy ustawy wejdą w życie w drugiej połowie 2024 roku (wrzesień). Jednocześnie czas na wprowadzenie zewnętrznych kanałów zgłoszeń jest nieco dłuższy i wynosi pół roku.
Kto może zostać sygnalistą?
- Pracownicy – zatrudnieni na podstawie umowy o pracę, umowy zlecenia, umowy o dzieło, czy innych umów cywilnoprawnych.
- Byli pracownicy – osoby, które wcześniej były zatrudnione w danej organizacji.
- Kandydaci do pracy – osoby ubiegające się o zatrudnienie, które dowiedziały się o naruszeniach w procesie rekrutacyjnym.
- Wolontariusze i stażyści – osoby wykonujące pracę w ramach wolontariatu lub stażu.
- Podwykonawcy i kontrahenci – osoby pracujące na rzecz organizacji na podstawie umów cywilnoprawnych, np. podwykonawcy, konsultanci, dostawcy.
- Członkowie organów zarządzających – członkowie zarządów, rad nadzorczych, komisji rewizyjnych.
Co może zgłosić sygnalista?
Sygnalista może zgłosić szeroki zakres naruszeń prawa, które obejmują różne dziedziny i obszary działalności organizacji. Ważne jednak, aby w momencie dokonywania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego informacja będąca przedmiotem zgłoszenia była w oczach sygnalisty prawdopodobna, lub prawdziwa. Oznacza to, że kluczem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego powinna być przede wszystkim dobra wiara samego zgłaszającego, że działa w interesie ogólnym.
Przede wszystkim może zgłaszać przestępstwa finansowe, takie jak oszustwa, defraudacje, korupcję oraz pranie pieniędzy. Może również zgłaszać nieprawidłowości w zamówieniach publicznych, które często wiążą się z korupcją lub konfliktami interesów.
Kolejnym obszarem są naruszenia prawa ochrony środowiska, które mogą obejmować nielegalne składowanie odpadów, zanieczyszczanie środowiska, czy nieprzestrzeganie przepisów dotyczących ochrony przyrody. Sygnalista może również zgłaszać naruszenia przepisów dotyczących zdrowia i bezpieczeństwa, takie jak brak odpowiednich środków ochrony osobistej, nieprzestrzeganie zasad BHP, czy narażanie pracowników na niebezpieczeństwo.
Ważnym obszarem zgłoszeń są także naruszenia praw konsumentów, w tym wprowadzanie konsumentów w błąd, nieuczciwe praktyki rynkowe oraz sprzedaż niebezpiecznych produktów. Sygnalista może również informować o naruszeniach przepisów dotyczących ochrony danych osobowych, na przykład o nielegalnym przetwarzaniu danych, braku odpowiednich zabezpieczeń danych czy naruszeniach RODO.
Dodatkowo sygnalista może zgłaszać przypadki dyskryminacji i mobbingu w miejscu pracy, które mogą obejmować prześladowanie, dyskryminację ze względu na płeć, wiek, rasę, religię czy orientację seksualną. W kontekście prawa pracy sygnalista może zgłaszać nieprzestrzeganie przepisów, brak wynagrodzeń, czy nielegalne zatrudnianie.
Sygnalista ma również prawo zgłaszać naruszenia prawa unijnego, które mogą obejmować szeroki zakres działań organizacji, takich jak nieprzestrzeganie przepisów dotyczących ochrony konkurencji, polityki antymonopolowej, ochrony konsumentów czy środowiska.
