Dyrektywy o sygnalistach – zasady, przepisy

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady UE reguluje zgłoszenia naruszenia prawa w państwach członkowskich oraz zakazuje podejmowania działań następczych i odwetowych. Unijne dyrektywy o sygnalistach właśnie zostały wdrożone do polskiego porządku prawnego. Kogo dotyczą zapisy dyrektywy? I o co dokładnie chodzi?

Dyrektywa 2019/1937 o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa Unii wprowadza ważne mechanizmy, które zwiększają bezpieczeństwo sygnalistów, promują etykę i transparentność w organizacjach oraz przyczyniają się do ochrony interesu publicznego i poprawy przestrzegania prawa. Proces implementacji tych zasad w Polsce był skomplikowany i napotkał na opóźnienia, ale ostatecznie ustawa została opracowana z uwzględnieniem wymogów dyrektywy. Wdrażanie tych procedur w praktyce wymagało ścisłej współpracy między różnymi interesariuszami oraz dostosowania przepisów do specyfiki polskiego systemu prawnego. Jak dokładnie wyglądał proces implementacji? Co z karą dla Polski? Kiedy ustawa o ochronie sygnalistów wejdzie w życie?

Dyrektywa o ochronie praw sygnalistów

Dyrektywa zapewnia kompleksową ochronę przed wszelkimi formami represji wobec sygnalistów, w tym zwolnieniem, degradacją, nękaniem, czy innymi działaniami odwetowymi. To pozwala sygnalistom zgłaszać naruszenia bez obawy o utratę pracy czy inne negatywne konsekwencje. Sygnaliści pomagają w wykrywaniu poważnych naruszeń prawa, takich jak korupcja, oszustwa, naruszenia przepisów ochrony środowiska, czy prawa pracy. Komisja Europejska ma nadzieję, że będzie to prowadzić do lepszego przestrzegania przepisów i zwiększenia odpowiedzialności organizacji.

Celem dyrektywy jest także przyczynianie się do ochrony zdrowia publicznego, bezpieczeństwa i środowiska naturalnego poprzez ujawnienie działań szkodliwych dla społeczeństwa. Dzięki sygnalistom można skuteczniej przeciwdziałać defraudacji środków publicznych i innym nadużyciom finansowym (praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu).

Transparentne procedury i skuteczna ochrona sygnalistów mają zwiększać zaufanie społeczeństwa do instytucji publicznych i prywatnych oraz do mechanizmów ochrony prawnej, a także zapewnić wypracowanie wspólnych minimalnych norm zapewniających między innymi prowadzenie postępowań wyjaśniających w przypadku podejmowania działań następczych i wyciągania konsekwencji przez pracodawców.

Dyrektywa w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii – najważniejsze postanowienia

Dyrektywa 2019/1937 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii, uchwalona 23 października 2019 roku, wprowadza kompleksowe ramy prawne mające na celu ochronę sygnalistów, czyli osób zgłaszających naruszenia prawa. Oto najważniejsze postanowienia tej dyrektywy:

Zakres Dyrektywy

Dyrektywa obejmuje zgłaszanie naruszeń w wielu dziedzinach prawa unijnego, takich jak zamówienia publiczne, usługi finansowe, bezpieczeństwo produktów, bezpieczeństwo transportu, ochrona środowiska, zdrowie publiczne, ochrona konsumentów, ochrona danych osobowych, a także naruszenia dotyczące interesów finansowych Unii Europejskiej​​. Dotyczy pracowników, byłych pracowników, kandydatów na pracowników, współpracowników, akcjonariuszy, członków zarządu, wolontariuszy i stażystów.

Procedury Zgłaszania

Dyrektywa wymaga ustanowienia trzech kanałów zgłaszania naruszeń: wewnętrznych (w ramach organizacji), zewnętrznych (do właściwych organów) i publicznych (w przypadku braku odpowiedniej reakcji na zgłoszenia wewnętrzne i zewnętrzne, lub gdy istnieje bezpośrednie zagrożenie dla interesu publicznego). Firmy zatrudniające co najmniej 50 pracowników oraz wszystkie jednostki sektora publicznego muszą wdrożyć procedury przyjmowania i rozpatrywania zgłoszeń.

Ochrona Sygnalistów

Dyrektywa zapewnia sygnalistom ochronę przed działaniami odwetowymi, takimi jak zwolnienie z pracy, degradacja, nękanie, dyskryminacja czy inne formy represji​​. Państwa członkowskie muszą zapewnić sygnalistom dostęp do pomocy prawnej, poradnictwa oraz innych środków wsparcia. Sygnaliści mają także prawo do zadośćuczynienia i odszkodowania w przypadku, gdy doświadczą szkód w wyniku dokonania zgłoszenia.

Poufność i Anonimowość

Tożsamość sygnalistów oraz osób, których dotyczą zgłoszenia, musi być chroniona, aby zapewnić poufność i anonimowość, jeśli sygnalista tego wymaga​. Dostęp do informacji dotyczących tożsamości sygnalisty powinien być ograniczony do osób odpowiedzialnych za rozpatrywanie zgłoszeń.

Środki Przeciwdziałania Odwetowi

Państwa członkowskie są zobowiązane do wprowadzenia skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających sankcji za podejmowanie działań odwetowych wobec sygnalistów. Organizacje muszą informować pracowników o procedurach zgłaszania naruszeń oraz o dostępnych środkach ochrony.

Raportowanie i Monitorowanie

Państwa członkowskie muszą regularnie raportować Komisji Europejskiej na temat środków wdrażających dyrektywę oraz jej skuteczności. Komisja Europejska będzie monitorować wdrażanie i skuteczność dyrektywy w państwach członkowskich oraz może proponować dalsze działania w celu poprawy ochrony sygnalistów.

Sygnaliści: dyrektywa unijna – do kiedy Polska powinna zdrożyć zapisy? Kara

Państwa członkowskie Unii Europejskiej miały obowiązek wdrożenia Dyrektywy 2019/1937 o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa Unii do dnia 17 grudnia 2021 roku​. Jeśli państwo członkowskie nie wdroży dyrektywy w wyznaczonym terminie, Komisja Europejska może wszcząć postępowanie przeciwko temu państwu przed Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE). TSUE może nałożyć na państwo członkowskie sankcje finansowe, które obejmują kary ryczałtowe oraz dzienne kary pieniężne aż do pełnego wdrożenia dyrektywy.

Kary ryczałtowe ustalane są na podstawie wagi naruszenia, jego czasu trwania oraz zdolności płatniczej państwa członkowskiego. Natomiast dzienna kara pieniężna jest naliczana za każdy dzień zwłoki w implementacji dyrektywy od daty wyroku TSUE do dnia faktycznego wdrożenia przepisów.

Zgodnie z treścią dyrektywy o sygnalistach, państwa członkowskie UE były zobowiązane do wprowadzenia w życie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych niezbędnych do wykonania niniejszej dyrektywy do dnia 17 grudnia 2021 r. Polska znacznie przekroczyła ten termin i już w lipcu 2022 roku wyznaczono jej dwumiesięczny termin na wywiązanie się ze zobowiązań wynikających z dyrektywy – kwwp.pl

10 marca 2023 roku Komisja Europejska wniosła skargę do Trybunału za niedotrzymanie przez Polskę terminu implementacji. Sprawa dotyczyła także innych 6 państw, które nie zdążyły przygotować przepisów dyrektywy. 25 kwietnia 2024 roku TSUE wydał wyrok, w którym zasądzono 7 milinów euro kary ryczałtowej oraz 40 tysięcy euro za każdy dzień zwłoki we wdrożeniu dyrektywy od dnia wydania wyroku. Jednocześnie Trybunał odrzucił polskie argumenty o tłumaczące spóźnienie między innymi pandemią COVID oraz pomocą Ukrainie pogrążonej w wojnie z Rosją.

W czwartkowym wyroku Trybunał uwzględnił skargę Komisji Europejskiej. Odrzucił argumenty Polski, które miałyby tłumaczyć to zaniechanie. Zdaniem Trybunału przedłużających się prac legislacyjnych nie usprawiedliwia szeroki zakres regulacji wspomnianej dyrektywy. Podobnie trudności wywołane pandemią COVID-19 oraz napływ uchodźców wskutek rosyjskiej agresji na Ukrainę nie uzasadniają niedochowania terminu transpozycji. Na wniosek Komisji TSUE Polska została zobowiązana płacić 40 000 euro dziennie, licząc od dnia ogłoszenia wyroku do chwili przyjęcia regulacji. Ma też zapłacić KE 7 mln euro ryczałtu – infor.pl

Dyrektywa: sygnaliści – implementacja

Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Socjalnej w Polsce rozpoczęło prace nad projektem ustawy mającej wdrożyć dyrektywę. Projekt ustawy przeszedł kilka etapów konsultacji publicznych i uzgodnień międzyresortowych. Proces konsultacji obejmował organizacje pracodawców, związki zawodowe, instytucje publiczne oraz organizacje pozarządowe, co miało na celu zapewnienie szerokiej debaty i uwzględnienie różnych perspektyw.

Implementacja dyrektywy napotkała na problemy związane ze złożonością przepisów i koniecznością dostosowania ich do polskiego systemu prawnego. Proces legislacyjny był opóźniony przez konieczność dodatkowych analiz, konsultacji i dostosowań, co wynikało z potrzeby precyzyjnego uregulowania kwestii ochrony danych osobowych zgodnie z RODO oraz zagwarantowania skutecznych środków ochrony sygnalistów​.

Obecnie wchodzimy w ostatni etap wprowadzenia przepisów dyrektywy. Na początku maja 2024 roku Sejm przyjął bowiem projekt ustawy o ochronie sygnalistów, wprowadzając minimalne zmiany merytoryczne.

W komunikacie ministerstwa możemy poznać opinię ministry Agnieszki Dziemianowicz-Bąk:

Nie da się całkowicie uniknąć konsekwencji zaniedbań rządu Mateusza Morawieckiego, ale szybki proces legislacyjny pozwoli uniknąć jeszcze dotkliwszych kar finansowych. Przede wszystkim jednak przygotowany przez ministerstwo i rząd projekt pozwoli wprowadzić w życie przepisy, które dadzą gwarancje bezpieczeństwa osobom mającym odwagę ujawniać naruszenia prawa np. poprzez zgłoszenie przypadków korupcji. Takie osoby będą chronione przed odwetem, mobbingiem, pozbawieniem awansu, nagrody czy premii.

Wdrożenie dyrektywy o ochronie sygnalistów 2024

Jeszcze w 2024 roku czeka nas wdrożenie dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady UE o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa. Sejm uchwalił bowiem ustawę o ochronie sygnalistów – teraz musi ona przejść przez Senat i trafić na biurko Prezydenta, który może podpisać nowe przepisy bądź skierować dokument do ponownego rozpatrzenia dając weto.

Dyrektywa o sygnalistach – kiedy wchodzi w życie?

Ustawa o ochronie osób, które zdecydowały się dokonać zgłoszenia, czyli sygnalistów wejdzie w życie dla podmiotów prywatnych do 3 miesięcy od daty ogłoszenia jej w Dzienniku Ustaw. Natomiast podmioty sektora publicznego, których dotyczą zgłoszenia zewnętrzne mają 6 miesięcy na dostosowanie się do nowych przepisów.

Dyrektywa o sygnalistach – kogo dotyczy?

• Pracownicy – dotyczy obecnych i byłych pracowników, zarówno sektora publicznego, jak i prywatnego, niezależnie od rodzaju umowy (stała, czasowa, na pełen etat, na część etatu).
• Osoby samozatrudnione – osoby prowadzące działalność na własny rachunek również są objęte ochroną dyrektywy.
• Współpracownicy i kontrahenci – wszelkie osoby współpracujące z daną organizacją na podstawie umów cywilnoprawnych, w tym konsultanci, wykonawcy, podwykonawcy, dostawcy i partnerzy biznesowi.
• Wolontariusze i stażyści – dyrektywa obejmuje także wolontariuszy, stażystów i praktykantów, niezależnie od tego, czy są oni wynagradzani czy nie.
• Członkowie organów zarządczych – członkowie zarządu, rady nadzorczej i inne osoby pełniące funkcje nadzorcze w organizacjach.
• Akcjonariusze i wspólnicy – akcjonariusze i wspólnicy w spółkach również mogą być chronieni jako sygnaliści.
• Kandydaci na pracowników – osoby ubiegające się o zatrudnienie, które ujawniły naruszenia w trakcie rekrutacji, są również objęte ochroną.
• Osoby pomagające sygnalistom – osoby, które wspierają sygnalistów w procesie zgłaszania, na przykład koledzy z pracy lub przedstawiciele związków zawodowych, także mogą korzystać z ochrony.

Dyrektywa sygnalistów – sposoby zgłaszania

Ustawa o ochronie sygnalistów, która implementuje Dyrektywę 2019/1937 w Polsce, określa trzy główne sposoby zgłaszania naruszeń przez sygnalistów:

• Zgłaszanie wewnętrzne
  Organizacje, w tym firmy prywatne i instytucje publiczne, muszą ustanowić wewnętrzne procedury zgłaszania naruszeń. Kto musi wdrożyć ustawę o ochronie sygnalistów? Dotyczy to firm zatrudniających co najmniej 50 pracowników. Procedury wewnętrzne powinny być jasno określone i dostępne dla wszystkich pracowników. Powinny one umożliwiać zgłaszanie naruszeń w sposób bezpieczny i poufny. Organizacje powinny wyznaczyć odpowiednie osoby lub zespoły odpowiedzialne za przyjmowanie i rozpatrywanie zgłoszeń wewnętrznych. Często są to specjalne działy compliance lub wewnętrzni audytorzy.
• Zgłaszanie zewnętrzne
  Sygnaliści mogą zgłaszać naruszenia do zewnętrznych organów, takich jak organy nadzorcze, regulatorzy, inspektorzy pracy, lub inne odpowiednie instytucje publiczne. Procedury zgłaszania do organów zewnętrznych również muszą zapewniać ochronę tożsamości sygnalisty oraz skuteczność rozpatrywania zgłoszeń. Organy te mają obowiązek przyjmowania, rozpatrywania i odpowiedniego reagowania na zgłoszenia. W przypadku polskiej ustawy jest to Rzecznik Praw Obywatelskich.
• Ujawnienie publiczne
  Zgłoszenie poprzez dokonania ujawnienia publicznego, np. poprzez media, portale społecznościowe lub inne kanały publiczne, jest dozwolone w określonych sytuacjach, gdy:
  • sygnalista wcześniej zgłosił naruszenie wewnętrznie lub zewnętrznie, ale nie podjęto odpowiednich działań w ciągu przewidzianego czasu,
  • istnieje bezpośrednie lub oczywiste zagrożenie dla interesu publicznego, np. zagrożenie zdrowia, bezpieczeństwa publicznego, czy środowiska, co uzasadnia natychmiastowe ujawnienie,
  • istnieje ryzyko odwetowych działań, które mogą zaszkodzić sygnaliście, lub gdy istnieją uzasadnione obawy o bezstronność organów odpowiedzialnych za rozpatrzenie zgłoszenia.

Wdrożenie dyrektywy o sygnalistach – co można zgłaszać?

• Naruszenia Prawa Unii:
  • zamówienia publiczne – nieprawidłowości w procedurach przetargowych i realizacji zamówień publicznych,
  • usługi finansowe i przeciwdziałanie praniu pieniędzy – działania związane z oszustwami finansowymi, praniem pieniędzy, finansowaniem terroryzmu oraz innymi nielegalnymi działaniami finansowymi,
  • bezpieczeństwo produktów – naruszenia dotyczące bezpieczeństwa produktów wprowadzanych na rynek,
  • bezpieczeństwo transportu – przestępstwa i zaniedbania związane z bezpieczeństwem transportu, zarówno lądowego, jak i morskiego oraz lotniczego,
  • ochrona środowiska – naruszenia dotyczące przepisów o ochronie środowiska, takie jak nielegalne zrzuty, emisje zanieczyszczeń, niewłaściwe składowanie odpadów itp.,
  • ochrona zdrowia publicznego – naruszenia w zakresie zdrowia publicznego, np. naruszenia przepisów sanitarnych, nadużycia w sektorze medycznym,
  • prawa konsumentów – oszustwa i inne naruszenia praw konsumentów,
  • ochrona danych osobowych – naruszenia przepisów dotyczących ochrony danych osobowych, w tym RODO,
  • bezpieczeństwo sieci i systemów informacyjnych – ataki cybernetyczne, naruszenia bezpieczeństwa informatycznego.
• Naruszenia praw pracowniczych i socjalnych:
  • warunki pracy i płace – naruszenia dotyczące warunków pracy, wynagrodzeń, czasu pracy, mobbingu i dyskryminacji,
  • bezpieczeństwo i higiena pracy – naruszenia przepisów BHP, narażanie pracowników na niebezpieczne warunki pracy.
• Nadużycia i korupcja:
  • korupcja i nadużycia władzy – przypadki korupcji, przekupstwa, nadużywania władzy w sektorze publicznym i prywatnym,
  • fałszowanie dokumentów – przestępstwa związane z fałszowaniem dokumentów, certyfikatów, licencji itp.
• Ochrona interesów finansowych UE:
  • defraudacje i nadużycia finansowe – oszustwa związane z wykorzystaniem funduszy unijnych, defraudacje środków publicznych, nieprawidłowości w zarządzaniu finansami UE.
• Inne naruszenia:
  • działania naruszające zasady konkurencji – praktyki monopolistyczne, nieuczciwa konkurencja,
  • prawa i wolności obywatelskie – naruszenia praw obywatelskich, np. ograniczanie wolności słowa, prawa do zrzeszania się.