Ustawa o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa

Ustawa o ochronie sygnalistów jest kompleksowa i obejmuje szeroki zakres osób oraz instytucji, co ma na celu skuteczne wykrywanie i zapobieganie nieprawidłowościom w różnych sektorach działalności zarówno publicznej, jak i prywatnej​. Na czym dokładnie polega ustawa o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa?

Ustawa o ochronie sygnalistów wprowadza ważne mechanizmy ochronne, które wspierają osoby zgłaszające nieprawidłowości, jednocześnie promując transparentność i uczciwość w organizacjach. Dzięki zapewnieniu ochrony przed działaniami odwetowymi dostępowi do pomocy prawnej oraz promowaniu kultury zgłaszania nieprawidłowości, ustawa przyczynia się do poprawy warunków pracy i zarządzania, co jest korzystne zarówno dla pracowników, jak i dla pracodawców oraz całego społeczeństwa. Jakie dokładnie prawa i obowiązki wprowadza ustawa o sygnalistach? Kiedy wejdzie w życie i kogo dotyczy?

Sygnalista – kto to jest?

Sygnalista to w ostatnim czasie termin, który wielokrotnie przewija się w mediach. Wszystko za sprawą uchwalonej ustawy o ochronie sygnalistów. Jednak kim tak naprawdę jest sygnalista w pracy?

Sygnalista to osoba zgłaszająca nieprawidłowości w związku z zatrudnieniem, działająca – co ważne – w interesie wspólnym i dobrej wierze, a nie dla własnych korzyści. Taka osoba może być narażona na działania odwetowe takie jak mobbing, pozbawienie awansu czy premii, czemu przeciwdziałać ma właśnie ustawa o ochronie sygnalistów – Gov.pl

Ustawa o ochronie osób zgłaszających naruszenie prawa – o co chodzi?

Ustawa o ochronie sygnalistów – kiedyś ustawa w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa – to akt prawny, którego celem było wdrożenie zapisów Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady UE 2019/1937. Projektowana ustawa wprowadzała do polskiego prawa między innymi zakaz podejmowania działań następczych i represyjnych na sygnalistach jeśli zdecydowali się oni według uzasadnionych podejrzeń naruszenia prawa poinformować ograny wewnętrzne lub zewnętrzne.

Głównym celem ustawy jest zwiększenie transparentności w organizacjach poprzez zachęcanie do zgłaszania nieprawidłowości i naruszeń prawa. Sygnaliści, działając w interesie publicznym, pomagają wykrywać i eliminować nadużycia oraz korupcję. Ustawa ma na celu ochronę dobra wspólnego poprzez wspieranie sygnalistów, którzy ujawniają informacje o działaniach szkodliwych dla społeczeństwa. Zapewnienie im ochrony prawnej ma zniechęcić do represji i podjęcia działań następczych ze strony pracodawców.

Ustawa o ochronie sygnalistów – kogo dotyczy?

Tak naprawdę ustawa o ochronie sygnalistów dotyczy czterech głównych grup. Kogo możemy zaliczyć do tych grup?

1. Osoby zgłaszające (sygnaliści):
   • pracownicy – osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę, umowy zlecenia, umowy o dzieło, kontraktów cywilnoprawnych,
   • byli pracownicy – osoby, które były wcześniej zatrudnione, mogą zgłaszać naruszenia, które miały miejsce w czasie ich zatrudnienia,
   • kandydaci na pracowników – osoby ubiegające się o pracę, jeżeli naruszenie dotyczyło procesu rekrutacyjnego,
   • współpracownicy – osoby współpracujące na zasadach innych niż stosunek pracy, np. wolontariusze, stażyści,
   • akcjonariusze i członkowie organów zarządzających – członkowie zarządu, rady nadzorczej oraz inne osoby pełniące funkcje kierownicze.
2. Podmioty prywatne:
   • pracodawcy – firmy prywatne zatrudniające co najmniej 50 pracowników oraz jednostki sektora publicznego,
3. Podmioty publiczne:
   • organy państwowe – specjalnie wyznaczone instytucje państwowe odpowiedzialne za przyjmowanie i rozpatrywanie zgłoszeń zewnętrznych, np. Rzecznik Praw Obywatelskich,
   • jednostki samorządu terytorialnego – gminy, powiaty, województwa, które mają obowiązek wdrożyć odpowiednie procedury zgłaszania nieprawidłowości.
4. Osoby wspierające sygnalistów:

• osoby fizyczne i prawne – osoby, które pomagają sygnalistom w procesie zgłaszania, np. rodzina, prawnicy, związki zawodowe,
• świadkowie naruszeń – osoby, które niekoniecznie są bezpośrednio zaangażowane, ale mają informacje na temat naruszeń.

Proces implementacji – Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Unii

Proces implementacji unijnej dyrektywy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa Unii (Dyrektywa o sygnalistach 2019/1937) do polskiego porządku prawnego jest złożonym przedsięwzięciem, które wymaga szeregu kroków legislacyjnych i organizacyjnych.

Przyjęcie Dyrektywy przez UE

Dyrektywa 2019/1937 została przyjęta przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej w dniu 23 października 2019 roku. Dyrektywa określa minimalne standardy ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa UE.

Transpozycja dyrektywy do krajowego prawa

Każde państwo członkowskie UE, w tym Polska, ma obowiązek transpozycji dyrektywy do swojego prawa krajowego. Dyrektywa daje państwom członkowskim pewną elastyczność w zakresie, jak dokładnie wdrożą jej przepisy, ale muszą one spełniać minimalne standardy ochrony sygnalistów określone w dyrektywie.

Przygotowanie projektu ustawy

Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej przygotowuje projekt ustawy implementującej dyrektywę do polskiego porządku prawnego. W trakcie przygotowań projekt ustawy przechodzi przez różne etapy konsultacji społecznych i międzyresortowych, aby uzyskać opinie i uwagi od zainteresowanych stron.

Konsultacje społeczne i międzyresortowe

Projekt ustawy jest poddawany szerokim konsultacjom społecznym, w które zaangażowane są różne grupy interesariuszy, w tym organizacje pracodawców, związki zawodowe, organizacje pozarządowe oraz eksperci. Równocześnie prowadzone są konsultacje międzyresortowe, gdzie swoje uwagi zgłaszają różne ministerstwa i instytucje państwowe.

Proces legislacyjny w Sejmie i Senacie

Po zakończeniu konsultacji projekt ustawy trafia do Sejmu, gdzie przechodzi przez kolejne etapy procesu legislacyjnego, w tym:

• pierwsze czytanie – przedstawienie projektu ustawy i wstępna dyskusja,
• prace w komisjach – szczegółowe omówienie projektu i ewentualne wprowadzenie poprawek,
• drugie czytanie – dyskusja nad poprawkami i głosowanie,
• trzecie czytanie – ostateczne głosowanie nad projektem ustawy.

Po przyjęciu przez Sejm ustawa trafia do Senatu, gdzie również jest poddawana analizie i ewentualnym poprawkom. Po zatwierdzeniu przez Senat ustawa wraca do Sejmu, który głosuje nad poprawkami Senatu.

Podpisanie przez Prezydenta

Po uchwaleniu przez Sejm i Senat ustawa jest przekazywana Prezydentowi RP do podpisu. Prezydent może podpisać ustawę, odesłać ją do Trybunału Konstytucyjnego w celu sprawdzenia jej zgodności z konstytucją, lub skierować ją z powrotem do Sejmu do ponownego rozpatrzenia (tzw. weto).

Publikacja i wejście w życie

Po podpisaniu przez Prezydenta ustawa jest publikowana w Dzienniku Ustaw i wchodzi w życie po upływie określonego czasu od daty publikacji (zazwyczaj 14 dni, chyba że ustawa stanowi inaczej).

Ustawa o ochronie sygnalistów – projekt i założenia

Choć proces implementacji jest skomplikowany, to po ponad 2-letnich pracach oraz z opóźnieniem udało się przedstawić projekt ustawy o ochronie sygnalistów, który zyskał akceptację i umożliwia wprowadzenie wszystkich wspólnych minimalnych norm zapewniających uregulowanie sprawy sygnalistów. Projekt, który został w maju 2024 roku zatwierdzony przez Sejm, był opublikowany 6 marca 2024 roku na stronie Rządowego Centrum Legislacji. Autorem projektu jest Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Jakie założenia możemy znaleźć w projekcie?

• Przewiduje możliwość składania zgłoszeń zarówno ustnych (telefonicznie lub elektronicznie), jak i pisemnych.
• Wprowadza bardziej elastyczne formy zgłoszeń, aby dostosować je do różnych okoliczności i potrzeb sygnalistów​.
• Sygnalistom przysługuje ochrona przed działaniami odwetowymi, takimi jak mobbing, utrata pracy, czy odmowa awansu.
• Ustawa zapewnia możliwość dochodzenia zadośćuczynienia lub odszkodowania w przypadku doświadczania odwetowych działań​.
• Ustawa zakłada, że sygnaliści będą mogli korzystać z nieodpłatnej pomocy prawnej, co ma na celu wsparcie ich w obliczu potencjalnych konsekwencji zgłoszenia naruszeń​.
• Pracodawcy muszą ustanowić kanały do zgłaszania naruszeń, które są bezpieczne i dostępne dla pracowników.
• Pracodawcy powinni zapewnić odpowiednie szkolenia oraz poinformować pracowników o procedurach zgłaszania naruszeń.
• Muszą także zagwarantować poufność tożsamości sygnalisty, aby chronić go przed ewentualnymi represjami​.

Nowy projekt ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa – zmiany

Warto zaznaczyć, że nowy projekt, który spotkał się z akceptacją społeczną i resortową, zakładał kilka zmian, które miały na celu wprowadzenie znaczących poprawek dotyczących między innymi rozszerzenia zakresu spraw, jakie mogą zgłaszać sygnaliści. Jakie jeszcze poprawki wprowadzono?

• Rzecznik Praw Obywatelskich zastąpił Państwową Inspekcję Pracy w roli organu udzielającego wsparcia sygnalistom, co ma na celu wzmocnienie ochrony i wsparcia dla osób dokonujących zgłoszeń​.
• Przewidziano przedłużenie bardzo krótkiego czasu vacatio legis (1 miesiąc od dnia ogłoszenia ustawy), które umożliwi dokładne wdrożenie rozwiązań przewidzianych w ustawie. Organy publiczne i instytucje podejmujące się obsługi zgłoszeń zewnętrznych mają teraz 6 miesięcy na wdrożenie, a prywatne 3 miesiące.
• Zmieniono tytuł ustawy na bardziej przyjazny „o ochronie sygnalistów”, co ma pomóc w pozytywnym odbiorze społecznym i utrwaleniu terminu „sygnalista”.
• Doprecyzowano kryteria dotyczące wdrożenia wewnętrznych procedur zgłoszeniowych, obejmujące podmioty zatrudniające co najmniej 50 osób, uwzględniając pracowników na pełnych etatach oraz osoby świadczące pracę na umowach cywilnoprawnych​.

Ustawa o sygnalistach – Sejm

@3 maja 2024 roku Sejm przyjął projekt ustawy o ochronie sygnalistów, dzięki czemu może on zostać przedstawiony teraz w Senacie. Ministerstwa wdrożyły nieliczne poprawki, które miały raczej charakter merytoryczny. Możemy się spodziewać, że w najbliższych miesiącach ustawa zostanie podpisana przez Prezydenta i trafi do Dziennika Ustaw.

Sejm przyjął w czwartek 23 maja br. ustawę o ochronie sygnalistów, której celem jest ochrona osób zgłaszających naruszenie prawa niezależnie od podstawy i formy świadczenia pracy lub pełnienia służby. Nowe regulacje implementują dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady UE, która powinna być wprowadzona przez kraje członkowskie UE do 17 grudnia 2021 r. – Gov.pl

Ustawa o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa – co może zgłaszać sygnalista?

Naruszenia prawa Unii Europejskiej

Sygnalista może zgłosić naruszenia dotyczące przepisów prawa unijnego, w tym:

• ochrony środowiska,
• bezpieczeństwa produktów i żywności,
• zdrowia publicznego,
• ochrony konsumentów,
• ochrony prywatności i danych osobowych,
• bezpieczeństwa sieci i systemów informacyjnych.

Naruszenia Prawa Krajowego

Dotyczy to naruszeń przepisów prawa polskiego, takich jak:

• korupcja i łapownictwo,
• malwersacje finansowe,
• przestępstwa skarbowe i podatkowe,
• naruszenia przepisów dotyczących ochrony pracy, zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy,
• dyskryminacja i mobbing w miejscu pracy.

Nadużycia w Administracji Publicznej

Sygnaliści w urzędzie mogą zgłaszać nadużycia w administracji publicznej, w tym nieprawidłowości w wydatkowaniu funduszy publicznych czy przy udzielaniu zamówień publicznych.

Nieetyczne i Niewłaściwe Zachowania

Zgłaszane mogą być także działania nieetyczne i niewłaściwe, które, mimo że mogą nie być bezpośrednim naruszeniem prawa, stanowią zagrożenie dla interesu publicznego lub reputacji organizacji, takie jak:

• konflikt interesów,
• naruszenia kodeksów etycznych i zasad uczciwej konkurencji,
• praktyki monopolistyczne.

Naruszenia praw pracowniczych

Pracownicy mogą zgłaszać:

• nieprzestrzeganie umów o pracę,
• nielegalne zwolnienia,
• naruszenia zasad wynagradzania,
• nadużycia dotyczące godzin pracy i odpoczynku.

Oprócz tego zgłoszenia mogą dotyczyć także bezpieczeństwa transportu, bezpieczeństwa żywności, ochrony radiologicznej czy bezpieczeństwa jądrowego.

Zalety wdrożenia ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa

• Bezpieczeństwo sygnalistów – ustawa zapewnia ochronę przed działaniami odwetowymi, takimi jak zwolnienie, degradacja, mobbing czy inne formy represji, co zachęca do zgłaszania nieprawidłowości bez obawy o negatywne konsekwencje​​.
• Prawne środki ochrony – sygnaliści mogą dochodzić zadośćuczynienia lub odszkodowania w przypadku doznania krzywd w wyniku zgłoszenia, co wzmacnia ich pozycję prawną i zabezpiecza przed działaniami odwetowymi​.
• Zachęta do zgłaszania naruszeń – ustawa promuje zgłaszanie nieprawidłowości, co prowadzi do większej transparentności w organizacjach oraz pomaga w wykrywaniu i eliminacji nadużyć oraz korupcji​​.
• Ochrona interesu publicznego – zgłoszenia sygnalistów chronią dobro wspólne i pomagają zapobiegać działaniom szkodliwym dla społeczeństwa​.
• Dostęp do pomocy prawnej – sygnaliści mają prawo do nieodpłatnej pomocy prawnej, co ułatwia im podjęcie działań i zabezpiecza ich interesy​.
• Anonimowość i poufność – zapewnienie anonimowości i poufności tożsamości sygnalistów minimalizuje ryzyko działań odwetowych i chroni ich prywatność.
• Kultura zgłaszania nieprawidłowości – tworzenie kultury otwartości i uczciwości w miejscu pracy, gdzie pracownicy czują się bezpieczni zgłaszając nieprawidłowości​.
• Lepsze zarządzanie ryzykiem – systematyczne zgłaszanie i eliminowanie nieprawidłowości prowadzi do poprawy zarządzania ryzykiem oraz efektywności operacyjnej w organizacjach​​.
• Zapobieganie eskalacji problemów – wczesne wykrywanie problemów dzięki zgłoszeniom sygnalistów pozwala na szybkie i skuteczne reagowanie, co zapobiega eskalacji nieprawidłowości​.
• Implementacja Dyrektywy 2019/1937 – ustawa pozwala na zgodność z unijnymi przepisami, co chroni Polskę przed potencjalnymi karami finansowymi za opóźnienia we wdrożeniu dyrektywy​.
• Harmonizacja prawa – zapewnienie spójności przepisów krajowych z prawem unijnym ułatwia funkcjonowanie transgraniczne i zwiększa pewność prawną​

Ustawa o ochronie sygnalistów a RODO

Zarówno RODO (Rozporządzenie Ogólne o Ochronie Danych Osobowych), jak i ustawa o ochronie sygnalistów mają na celu ochronę określonych praw jednostki, ale w różnych kontekstach. RODO koncentruje się na ochronie danych osobowych, podczas gdy ustawa o ochronie sygnalistów zabezpiecza osoby zgłaszające nieprawidłowości. Jednocześnie RODO ma także zastosowanie w ustawie o ochronie sygnalistów, ponieważ przetwarzanie danych osobowych sygnalistów musi być zgodne z zasadami RODO, co oznacza, że dane muszą być przetwarzane zgodnie z zasadami legalności, rzetelności i przejrzystości. Dane osobowe przetwarzane w ramach systemu zgłaszania naruszeń powinny być adekwatne, stosowne i ograniczone do tego, co jest niezbędne w kontekście celów, dla których są przetwarzane. Organizacje muszą wdrożyć odpowiednie środki techniczne i organizacyjne, aby zabezpieczyć dane osobowe przed nieuprawnionym dostępem, co obejmuje także tożsamość sygnalistów.