Whistleblower – kto to? Czym się zajmuje?

Dyrektywa zatwierdzona w 2019 roku przez Parlament Europejski o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa Unii, sprawiała – że choć z opóźnieniem – to jednak poznaliśmy prawdopodobnie ostateczny projekt ustawy dotyczący ochrony sygnalistów. Dokumenty te wprowadzają między innymi kluczowe definicje. Jednym z terminów jest „whistleblower”.

Whistleblowerzy odgrywają kluczową rolę w promowaniu przejrzystości i odpowiedzialności w organizacjach. Termin „whistleblower” zyskuje na znaczeniu w kontekście globalnych starań o zwiększenie przejrzystości i etyki w biznesie oraz instytucjach publicznych. Ujawnianie nieprawidłowości może zapobiegać dalszym naruszeniom i prowadzić do reform oraz poprawy procedur wewnętrznych. Działania whistleblowerów, takie jak zgłaszanie nieprawidłowości, często przyczyniają się do ochrony zdrowia, bezpieczeństwa i praw obywateli, wpływając na zmiany legislacyjne i polityczne nie tylko w ramach danej organizacji, ale także w całej branży lub w sektorze publicznym. Jednak w związku z przepisami mającymi już niedługo wejść w życie ustawy o ochronie sygnalistów pojawia się wiele pytań. Whistleblower – kto to? Czym dokładnie zajmują się whistleblowerzy? Co zgłaszają? Czy zinstytucjonalizowana ochrona whistleblowerów istnieje w praktyce?

Whistleblower – co to za termin?

Termin „whistleblower” (po polsku „dmuchający w gwizdek”) odnosi się do osoby, która zgłasza nieprawidłowości, nadużycia lub naruszenia prawa w organizacji, w której pracuje lub z którą jest związana. Zgłoszenia te mogą dotyczyć szerokiego zakresu problemów, takich jak korupcja, oszustwa finansowe, łamanie praw pracowniczych, naruszenia bezpieczeństwa i zdrowia, czy zanieczyszczenie środowiska.

Whistleblowerzy zazwyczaj działają z poczucia obowiązku, moralności, lub troski o dobro publiczne, chcąc ujawnić praktyki, które są niezgodne z prawem lub szkodliwe. Zgłoszenia mogą być dokonywane wewnętrznie, do odpowiednich działów w ramach organizacji (np. działu zgodności, audytu wewnętrznego), lub zewnętrznie, do odpowiednich organów nadzoru, mediów, czy organizacji pozarządowych.

Zgłoszenia mogą dotyczyć różnych sektorów i dziedzin, np. finansów (oszustwa księgowe), ochrony zdrowia (niewłaściwe procedury medyczne), ochrony środowiska (nielegalne wycieki toksycznych substancji), czy bezpieczeństwa narodowego (ujawnianie informacji o nielegalnych operacjach rządowych).

Przykłady znanych whistleblowerów:

• Edward Snowden – ujawnił masowe programy inwigilacji prowadzone przez NSA w Stanach Zjednoczonych,
• Chelsea Manning – przekazała setki tysięcy dokumentów amerykańskiej armii i dyplomacji do Wikileaks, ujawniając m.in. potencjalne zbrodnie wojenne,
• Erin Brockovich – pomogła ujawnić zanieczyszczenie wody pitnej przez firmę Pacific Gas and Electric w Hinkley, Kalifornia.

Definicja – whistleblowing

Whistleblower w dosłownym tłumaczeniu oznacza osobę dmuchająca w gwizdek. Jest to nawiązanie do brytyjskich stróży prawa, którzy na widok przestępstwa dmuchali w gwizdek aby zaalarmować kolegów i wezwać pomoc. Słowem whistleblower można więc określić osobę, która sygnalizuje i zgłasza zachowania niezgodne z prawe, nieetyczne. W języku polskim trudno dobrać jest odpowiednie określenie na taką osobę, ponieważ słowo donosiciel kojarzy się zdecydowanie negatywnie – Encyklopedia Zarządzania mfiles.pl

Whistleblower compliance – na czym polega?

Compliance whistleblowingu odnosi się do systemów, procedur i praktyk mających na celu zapewnienie zgodności działań organizacji z obowiązującymi przepisami prawa, standardami etycznymi oraz politykami wewnętrznymi. W kontekście whistleblowingu compliance polega na stworzeniu środowiska, w którym pracownicy mogą bezpiecznie zgłaszać naruszenia prawa, nieprawidłowości lub inne nieetyczne działania w organizacji.

Na czym opiera się taki system compliance?

• Jasne zasady – organizacje opracowują jasne polityki i procedury dotyczące zgłaszania naruszeń. Powinny one określać, jakie rodzaje działań można zgłaszać, w jaki sposób dokonywać zgłoszeń oraz jakie prawa i obowiązki mają sygnaliści.
• Przejrzystość – polityki te muszą być łatwo dostępne dla wszystkich pracowników i jasno komunikowane, aby każdy wiedział, jak postępować w przypadku zauważenia nieprawidłowości.
• Poufność i anonimowość – zapewnienie kanałów zgłaszania, które gwarantują poufność i możliwość dokonywania anonimowych zgłoszeń. Może to być specjalna linia telefoniczna, dedykowany adres e-mail, czy platforma online.
• Wewnętrzne i zewnętrzne kanały – organizacje powinny oferować zarówno wewnętrzne kanały zgłaszania (np. do działu compliance), jak i możliwość zgłoszenia naruszeń do niezależnych organów zewnętrznych.
• Zakaz represji – organizacje muszą chronić sygnalistów przed jakimikolwiek formami odwetu, takimi jak zwolnienie, degradacja, zastraszanie, czy inne formy represji. Jest to kluczowy element skutecznego systemu whistleblowingu. Dotyczy on zarówno obecnych jak i byłych pracowników w sektorze prywatnym i publicznym.
• Środki ochrony prawnej – polityka powinna zawierać środki ochrony prawnej, które sygnalista może podjąć w przypadku, gdyby spotkały go działania odwetowe.
• Przyjmowanie zgłoszeń – ustanowienie procedur przyjmowania zgłoszeń, które określają, kto jest odpowiedzialny za odbieranie i weryfikację zgłoszeń oraz w jaki sposób zgłoszenia są rejestrowane.
• Działania następcze – określenie procedur działań następczych, w tym jak zgłoszenia będą badane, kto będzie prowadził dochodzenie oraz jakie środki mogą być podjęte w odpowiedzi na zgłoszenia.

Whistleblower – co może zgłosić?

• Korupcja i łapownictwo – oferowanie, przyjmowanie lub żądanie łapówek; nielegalne płatności w zamian za korzyści biznesowe; nepotyzm i faworyzowanie.
• Oszustwa finansowe i księgowe – fałszowanie dokumentów finansowych; pranie brudnych pieniędzy; defraudacja środków; manipulacja wynikami finansowymi; ukrywanie zadłużenia.
• Naruszenia przepisów bezpieczeństwa – ignorowanie standardów bezpieczeństwa i higieny pracy; narażanie pracowników na niebezpieczeństwa; brak odpowiednich środków ochrony osobistej.
• Naruszenia ochrony środowiska – nielegalne zrzuty odpadów; emisja szkodliwych substancji do powietrza, wody lub gleby; niewłaściwe zarządzanie odpadami.
• Naruszenia praw pracowników – dyskryminacja ze względu na płeć, rasę, orientację seksualną czy wiek; mobbing i molestowanie w miejscu pracy; niewłaściwe warunki zatrudnienia; naruszenie przepisów dotyczących minimalnego wynagrodzenia.
• Naruszenia praw konsumentów – sprzedaż wadliwych lub niebezpiecznych produktów; wprowadzanie konsumentów w błąd poprzez fałszywe reklamy lub etykiety; nieuczciwe praktyki handlowe.
• Nadużycia w sektorze publicznym – nadużycia w wykorzystaniu funduszy publicznych; niewłaściwe zarządzanie majątkiem publicznym; korupcja w instytucjach publicznych.
• Naruszenia związane z prywatnością i ochroną danych – niewłaściwe gromadzenie, przechowywanie lub udostępnianie danych osobowych; brak zgody na przetwarzanie danych; naruszenia przepisów RODO.
• Nadużycia w opiece zdrowotnej – fałszywe faktury za usługi medyczne; nielegalne praktyki lekarskie; niewłaściwe zarządzanie lekami i urządzeniami medycznymi.
• Naruszenia przepisów dotyczących konkurencji – kartelowe zmowy cenowe; nieuczciwe praktyki monopolistyczne; niewłaściwe fuzje i przejęcia.
• Naruszenia etyki w badaniach naukowych – fałszowanie wyników badań; plagiat; niewłaściwe wykorzystanie funduszy badawczych; naruszenia zasad etycznych w eksperymentach.
• Nadużycia w sektorze edukacji – fałszowanie ocen; niewłaściwe przyznawanie stypendiów; molestowanie seksualne w instytucjach edukacyjnych.

Whistleblower – dlaczego warto wspierać whistleblowing i jakie korzyści niesie ochrona sygnalistów?

• Zwiększenie przejrzystości – dyrektywy whistleblowing pomagają ujawniać nieprawidłowości i nadużycia, co zwiększa przejrzystość działań organizacji.
• Odpowiedzialność – umożliwia pociągnięcie do odpowiedzialności osób i instytucji, które łamią prawo lub postępują nieetycznie.
• Bezpieczeństwo i zdrowie – zgłaszanie naruszeń dotyczących bezpieczeństwa i zdrowia może zapobiegać katastrofom, wypadkom oraz zagrożeniom zdrowotnym.
• Ochrona środowiska – whistleblowerzy mogą ujawniać działania szkodliwe dla środowiska, przyczyniając się do jego ochrony.
• Zapobieganie nadużyciom – whistleblowing może powstrzymać nielegalne działania przed eskalacją, co zapobiega dalszym szkodom.
• Efekt odstraszający – świadomość istnienia mechanizmów whistleblowingu może działać prewencyjnie, zniechęcając do podejmowania nielegalnych działań.
• Oszczędność kosztów – wczesne wykrywanie nadużyć finansowych może zapobiec znacznym stratom finansowym.
• Unikanie kar i sankcji – organizacje mogą unikać wysokich kar i sankcji za naruszenia prawa dzięki szybkiemu reagowaniu na zgłoszenia whistleblowerów.
• Pozytywny wizerunek – organizacje, które promują whistleblowing, mogą zyskać reputację przejrzystych i odpowiedzialnych, co przyciąga inwestorów i klientów.
• Lojalność klientów\ – klienci chętniej współpracują z firmami, które działają etycznie i zgodnie z prawem.
• Walka z korupcją – whistleblowing jest kluczowym narzędziem w walce z korupcją, pomagając ujawniać przypadki łapownictwa i oszustw.
• Egzekwowanie prawa – przyczynia się do skuteczniejszego egzekwowania prawa i regulacji, poprawiając funkcjonowanie systemu prawnego.